Limburg, Gelderland en Flevoland (update 14/6) hebben als eerste provincies een bestuursakkoord bereikt. Naar verluidt volgen Drenthe en Zeeland spoedig. Hoe staan de andere provincies er voor? Wat zijn de dealmakers en -breakers in de onderhandelingen? En waar is ruimte voor beïnvloeding? U leest het in deze verkiezingsupdate.
Wie praten mee en wie niet?
Met bestuursakkoorden in Limburg, Gelderland en Flevoland wordt nog in negen provincies onderhandeld. In acht daarvan onderhandelt BBB als grote overwinnaar van de verkiezingen mee. Na twee mislukte formatiepogingen in Utrecht wordt daar nu zonder BBB geformeerd. Van de andere partijen is de VVD, die in acht provincies meeonderhandelt, de meest constante factor. CDA doet na het historische verlies nog maar mee in vijf provincies. Daarentegen verloor D66 weinig zetels met de verkiezingen, maar zij praten slechts in één provincie mee. BBB heeft D66 niet uitgenodigd voor de formatietafel, omdat D66 al tijdens de verkiezingen heeft aangegeven niet te willen onderhandelen met partijen die de stikstof- en klimaatdoelen van het kabinet blokkeren. PvdA en GroenLinks zijn op dat dossier ook kritisch op de BBB, maar zitten wel aan de formatietafels. Utrecht laat zien dat de strategie om als ‘oppositiepartij’ vanaf het eerste moment mee te praten effectiever lijkt, maar het kan nog alle kanten op gaan.
Coalities lopen ver uiteen: linksom, rechtsom en met grote politieke verschillen
De coalitieonderhandelingen nemen in enkele provincies een (stevige) duik naar rechts. Zo wordt in Zeeland onderhandeld en is in Gelderland een akkoord bereikt tussen BBB, SGP, CDA, ChristenUnie en VVD. In Flevoland hebben de zelfde partijen een akkoord bereikt, aangevuld met PVV. Met relatief weinig politieke verschillen is het niet de vraag of deze partijen een succesvolle coalitie kunnen vormen, maar waar de (beoogde) coalitie straks ervaren bestuurders gaat vinden.
Wie knippert het eerst met de ogen?
In andere provincies beweegt BBB juist naar het midden en onderhandelen zij met PvdA en/of GroenLinks. Dat zie je bijvoorbeeld in Friesland, Noord-Holland en Overijssel. Het succes van die pogingen is afhankelijk van in hoeverre de formerende partijen hun standpunten willen wijzigen inzake de nationale stikstofreductiedoelen. Die wet schrijft voor dat Nederland in 2030 tot een halvering van de stikstofuitstoot te komen en het kabinet wil dat bereiken met maatregelen als gedwongen uitkoop van boerenbedrijven bij kwetsbare natuurgebieden. Wie knippert als eerste? BBB, PvdA/GroenLinks of – uit angst voor ‘onbestuurbare provincies’- toch het Rijk?
Verhouding provinciale en landelijke fracties
Dat vraagstuk levert niet alleen een spannende formatie op, maar ook deukjes in de samenwerking tussen PvdA en GroenLinks. Interessant is of GroenLinks en/of PvdA willen afwijken van de landelijke partijlijn om aan de eisen van BBB tegemoet te komen. Mogelijk gaat GroenLinks in enkele provincies in de oppositiebankjes strijden tégen een college met PvdA en BBB. In Drenthe zag GroenLinks bijvoorbeeld een “bijna niet te overbruggen” afstand naar de BBB, terwijl de PvdA juist het gesprek aan wil gaan om voorbij “belemmerende deadlines” en “gedwongen uitkoop drempels” te komen”. Het is goed voor te stellen dat deze situatie tot veel ongemak leidt bij hun landelijke fracties.
| Provincie | Status | (In)formateurs |
|
Drenthe |
Onderhandelingen tussen: BBB, VVD, CDA, PvdA | Roelie Goettsch (PvdA) en Johan Baltes (VVD) |
| Flevoland | Op 14 juni akkoord bereikt tussen: BBB, VVD, CU, SGP en PVV | Pieter van Maaren (CDA) en Herman Sietsma (ChristenUnie) |
| Friesland | Onderhandelingen tussen: BBB, PvdA, CDA, CU | Oebele Brouwer (partijloos) |
| Gelderland | Op 10 juni akkoord bereikt met VVD, CDA, ChristenUnie en SGP | Ank Bijleveld (CDA) |
| Groningen | Onderhandelingen tussen: BBB, PvdA, Groninger Belang, CU | Ard van der Tuuk (PvdA) |
| Limburg | Op 9 juni akkoord bereikt met BBB, VVD, CDA, PvdA, SP | Petra Dassen-Housen (CDA) en Jan Schrijen (VVD) |
| Noord-Brabant | Onderhandelingen tussen: BBB, VVD, GL, PvdA, Lokaal Brabant | Pieter Verhoeve (SGP) |
| Noord-Holland | Onderhandelingen tussen: BBB, VVD, PvdA, GL | Ankie Broekers-Knol (VVD) en Bernt Schneiders (PvdA) |
| Overijssel | Onderhandelingen tussen: BBB, VVD, GL, PvdA, SGP | Wout Wagenmans (GemeenteBelangen Raalte) en Ingrid Geveke (partijloos) |
| Utrecht | Geklapt op 4 mei: BBB, VVD, GL, PvdA.
Gestrand op 8 mei: BBB, VVD, CDA, ChristenUnie, Volt, SGP en JA21. Nieuwe onderhandelingen tussen: GroenLinks, VVD, D66, CDA en PvdA |
Cees van Eijk (GroenLinks) en Floor Vermeulen (VVD) |
| Zeeland | Onderhandelingen tussen: BBB, SGP, CDA, VVD | Gerard Rabelink (partijloos) |
| Zuid-Holland | Onderhandelingen tussen: BBB, VVD, GL, PvdA, CDA | Arie Slob (ChristenUnie) |
Trends in de formatie
Op basis van de uitgebrachte adviezen en het verloop van de coalitieonderhandelingen vallen enkele gemene delers te ontdekken. Van een gebrek aan vertrouwen in de politiek en een akkoord op hoofdlijnen, tot aan stikstof, bereikbaarheid en woningbouw: er ligt genoeg op de provinciale onderhandelingstafel. In onderstaand uitvouwmenu lichten wij enkele thema’s uit.
Opvallend is dat vrijwel elk advies spreekt over de noodzaak om het vertrouwen van de burgers in de politiek te herstellen. De verkiezingsuitslag wordt gezien als een proteststem en als een noodkreet voor daadwerkelijke verandering. “Een gevoel van onbehagen en niet gezien worden”, zo vat verkenner Astrid Nienhuis in Drenthe het samen. Ook valt de wens voor een coalitieakkoord op hoofdlijnen regelmatig. Zo blijft ruimte bestaan voor politiek debat in de Provinciale Staten en wordt voorkomen dat een coalitieakkoord helemaal dichtgetimmerd wordt. Geheel onomstreden is zo’n akkoord op hoofdlijnen niet. Verkenner in Noord-Holland Ankie Broekers-Knol waarschuwt bijvoorbeeld dat op enkele ‘gevoelige dossiers’ zoals stikstof en Tata Steel meer gedetailleerde afspraken wenselijk kunnen zijn.
Het stikstof- en natuurvraagstuk loopt als een rode draad door elke coalitieonderhandelingen. In onze blog over de verkiezingsuitslag bespraken wij ook dit thema. In Noord-Brabant constateert verkenner Sacha Ausems bijvoorbeeld dat “partijen in parallelle werkelijkheden lijken te verkeren en de geldende wetgeving en beschikbare kennis anders interpreteren”. Het landelijk beleid wordt ook niet altijd heilig verklaard. Zo spreekt de Zeeuwse verkenner Gerard Rabelink dat “de deadline van 2030 en gedwongen onteigening […] niet aan de orde [is]”.
Haast is soms geboden. Zo wil BBB in Noord-Brabant dat de deadline van 1 juli voor het plaatsen van emissiearme stallen wordt geschrapt, iets waar VVD en GroenLinks weinig voor voelen. En vóór 1 juli moeten provincies de plannen in het kader van het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG) inleveren bij stikstofminister Van der Wal. Of die deadline gehaald wordt is een eerste vraag, maar de uitvoering daarvan kan zomaar op het bordje van de nieuwe Gedeputeerde Staten komen – die daar mogelijk heel anders over denkt. Het is frappant dat juist op dit thema het standpunt van provinciale afdelingen afwijkt van de landelijke partijlijn.
De discussie over het te voeren klimaat- en energiebeleid vindt ook op provinciaal niveau plaats. Opvallend is dat in Overijssel een aantal partijen (nog) niet duidelijk heeft welk standpunt BBB inneemt op enkele belangrijke onderwerpen, en dat die onduidelijkheid tot spanning kan leiden. De verkenners noemen daarbij de Regionale Energiestrategie (RES), het Provinciaal Programma Landelijk Gebeid (PPLG) als het fundament voor de nieuwe Omgevingsvisie. Het PPLG vormt ook in andere provincies een belangrijk thema.
Veel aandacht is er ook voor de kloof tussen stad en regio. Het verlies aan voorzieningen, de soms gebrekkige bereikbaarheid en het gebrek aan perspectief voor (met name) jongeren op het platteland worden steevast genoemd. Een leefbare regio is key in veel onderhandelingen. Daarbij speelt ook het vraagstuk van voldoende OV-voorzieningen een belangrijke rol. In de uitgebrachte verslagen worden de zorgen over de leefbaarheid van regionale gebieden vaak gekoppeld aan de BBB-verkiezingsoverwinning. Het gaat ook om het gegeven niet gehoord te voelen.
De huidige schaarste op de woningmarkt wordt breed gedeeld in de verslagen. Dát er iets gedaan moet worden om meer woningen te genereren is duidelijk, maar hóé dat doel bereikt moet worden is een tweede. Het perspectief op de wijze waarop met de schaarste in stikstofruimte moet worden omgegaan en wat de rol van de provincie daarin is verschilt, zo stelt bijvoorbeeld de verkenner in Noord-Brabant vast.
Kansen voor uw organisatie
In de meeste provincies zijn de onderhandelingen nog volop aan de gang. Het is dus nog steeds mogelijk om position papers aan te leveren bij de formateurs en onderhandelende partijen. In deze fase van de formatie vinden regelmatig stakeholderbijeenkomsten plaats, waarbij afzenders van position papers worden uitgenodigd door formerende partijen om mondeling input te geven op relevante thema’s. Daarnaast is het goed om te realiseren dat veel formerende partijen een coalitieakkoord op hoofdlijnen willen. Dat biedt ruimte om langer door te onderhandelen op relevante thema’s. Ook nadat een bestuursakkoord al is bereikt. Dat maakt het aantal invloedkansen talrijk.
Auteurs: Rik de Jager, Amber Leguit en Carsten Zwaneveld.
